ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΙΣΜΟΣ

του Ερρίκο Μαλατέστα

Σε πρόσφατο άρθρο του ο Νέτλω υποστηρίζει πως ο λόγος, ή τουλάχιστον ένας από τους λόγους που, μετά από τόσα χρόνια προπαγάνδας, αγώνα και θυσιών, ο Αναρχισμός δεν έχει καταφέρει να ελκύσει τη μεγάλη μάζα του λαού και να τον εμπνεύσει να εξεγερθεί, δίνει την ψευδή εικόνα πως οι αναρχικοί των δύο «σχολών», του Κομμουνισμού και του Ατομικισμού, έχουν θέσει την οικονομική τους θεωρία ως τη μοναδική λύση για το κοινωνικό πρόβλημα και δεν έχουν, ως αποτέλεσμα, καταφέρει να πείσουν τους ανθρώπους πως τα ιδεώδη τους μπορούν να πραγματοποιηθούν.

Εγώ πραγματικά πιστεύω πως ο βασικός λόγος της έλλειψης επιτυχίας μας είναι πως με τις παρούσες συνθήκες – δεδομένου πως αυτές είναι οι υλικές και ηθικές συνθήκες της μάζας των εργατών και αυτών που παρότι δεν είναι εργάτες που παράγουν αγαθά είναι θύματα της ίδιας κοινωνικής δομής – η προπαγάνδα μας μπορεί να έχει μόνο μικρή εμβέλεια, και καμία σε αξιοθρήνητες περιοχές και σε εκείνα τα στρώματα του πληθυσμού που ζουν στη μεγαλύτερη φυσική και ηθική δυστυχία. Και πιστεύω πως μόνο όταν αλλάξει η κατάσταση και γίνει ευνοϊκότερη σ’ εμάς (κάτι το οποίο μπορεί να γίνει ιδιαιτέρως σε επαναστατικές στιγμές και μέσω των δικών μας προσπαθειών) οι ιδέες μας θα μεταπείσουν έναν αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων και θα αυξήσουν την πιθανότητα μας να τις θέσουμε σε πρακτική εφαρμογή. Η διαίρεση μεταξύ κομμουνιστών και ατομικιστών δεν έχει να κάνει και πολύ μ’ αυτό, αφού πραγματικά ενδιαφέρει μόνο αυτούς που είναι ήδη αναρχικοί και τη μικρή μειοψηφία των δυνητικά αναρχικών.

Αλλά παρόλα αυτά είναι αλήθεια πως η αντιπαράθεση μεταξύ ατομικιστών και κομμουνιστών έχει συχνά απορροφήσει πολύ από την ενέργειά μας. Έχουν εμποδίσει, όταν αυτό ήταν εφικτό, την ανάπτυξη μιας ειλικρινούς και αδελφικής συνεργασίας μεταξύ των αναρχικών και έχουν φέρει σε δύσκολη θέση πολλούς που, εάν ήταν ενωμένοι θα είχαν προσελκυστεί από το πάθος μας για ελευθερία. Ο Νέτλω επομένως κάνει καλά που κηρύσσει την αρμονία και που δείχνει πως για να υπάρξει η πραγματική ελευθερία, που είναι η Αναρχία, πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα της επιλογής και πως όλοι μπορούν να διευθετούν τις ζωές τους για να ευχαριστούν τους εαυτούς τους, είτε σε κομμουνιστικές είτε σε ατομικιστικές γραμμές, ή σε κάποια μίξη αυτών των δύο.

Αλλά ο Νέτλω είναι εσφαλμένος, κατά τη γνώμη μου, στο να πιστεύει πως οι διαφορές μεταξύ των αναρχικών, που αποκαλούν τους εαυτούς τους κομμουνιστές κι εκείνους που αποκαλούνται ατομικιστές, εδράζονται πραγματικά στην ιδέα που έχουν για την οικονομική ζωή (παραγωγή και διανομή) σε μια αναρχική κοινωνία. Αυτά είναι ζητήματα που αφορούν ένα πολύ μακρινό μέλλον˙ κι αν είναι αλήθεια πως το ιδανικό, ο απόλυτος στόχος, είναι ο φάρος που οδηγεί ή θα έπρεπε να οδηγεί την κατεύθυνση ανδρών και γυναικών, είναι ακόμη περισσότερο αλήθεια ότι, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, η καθορισμένη συμφωνία ή διαφωνία δεν είναι αυτό που θέλουμε να κάνουμε αύριο, αλλά αυτό που κάνουμε και θέλουμε να κάνουμε σήμερα. Γενικά προχωράμε καλύτερα και έχουμε περισσότερο ενδιαφέρον να πορευόμαστε με συν-ταξιδιώτες που κάνουν το ίδιο ταξίδι με μας αλλά με διαφορετικό προορισμό στο μυαλό, από αυτό που κάνουμε με αυτούς που, παρόλο που λένε πως έχουν τον ίδιο προορισμό με μας, παίρνουν έναν αντίθετο δρόμο! Έτσι συμβαίνει αναρχικοί διαφόρων τάσεων, παρά το ότι θέλουν το ίδιο πράγμα, να βρίσκουν τον εαυτό τους, στην καθημερινή τους ζωή και προπαγάνδα, σε άγρια αντίθεση ο ένας με τον άλλον.

Δεδομένης της βασικής αρχής του αναρχισμού – δηλαδή πως κανείς δεν θα πρέπει να έχει την επιθυμία ή τα μέσα για να καταπιέζει άλλους και να επιβάλει σε κάποιους να δουλεύουν για κάποιους άλλους – είναι ξεκάθαρο πως ο Αναρχισμός συμπεριλαμβάνει όλες και μόνο εκείνες τις μορφές ζωής που σέβονται την ελευθερία και αναγνωρίζουν πως κάθε άτομο έχει ένα ίσο δικαίωμα να απολαμβάνει τα ωραία πράγματα της φύσης και τα προϊόντα της δραστηριότητας του.

Είναι αδιαμφισβήτητο για τους αναρχικούς πως η πραγματική, συμπαγής ύπαρξη, η ύπαρξη που έχει συνείδηση και συναισθήματα, που απολαμβάνει και υποφέρει, είναι το άτομο και πως η Κοινωνία, μακριά από το να είναι ανώτερη του ατόμου, είναι τόσο όργανο του ατόμου όσο και σκλαβιά^. δεν πρέπει να υπάρχει κάτι πέρα από την ένωση συνεργαζόμενων ανδρών και γυναικών για το ανώτατο καλό όλων. Κι απ’ αυτή την άποψη μπορεί να ειπωθεί πως είμαστε όλοι ατομικιστές.

Αλλά με το να είμαστε αναρχικοί δεν είναι αρκετό να επιζητούμε την απελευθέρωση ενός μόνο ατόμου. Πρέπει επίσης να θέλουμε την απελευθέρωση όλων. Δεν είναι αρκετό να επαναστατούμε ενάντια στην καταπίεση. Πρέπει να απορρίψουμε να γίνουμε καταπιεστές. Χρειάζεται να κατανοήσουμε τους δεσμούς αλληλεγγύης, της φυσικής ή επιθυμητής, που συνδέει την ανθρωπότητα, να αγαπάμε τις συν-υπάρξεις μας, να μην υποφέρουμε απ’ τη δυστυχία των άλλων, να μη νοιώθουμε ευτυχείς αν κάποιος είναι πλημμυρισμένος από την δυστυχία των άλλων. Κι αυτό δεν είναι ζήτημα οικονομικών πλεονεκτημάτων, αλλά συναισθημάτων, ή όπως θεωρητικά αποκαλείται, ζήτημα ηθικής.

Με δεδομένες αυτές τις αρχές και τέτοια συναισθήματα τα οποία, παρά τη διαφορά στη γλώσσα, είναι κοινά σε όλους τους αναρχικούς, το ζήτημα είναι η ανεύρεση αυτών των λύσεων στα πρακτικά προβλήματα της ζωής που πάνω απ’ όλα σέβονται την ελευθερία και ευχαριστούν στο έπακρο τα συναισθήματα της αγάπης και της αλληλεγγύης.

Αυτοί οι αναρχικοί που αποκαλούν τους εαυτούς τους κομμουνιστές (μεταξύ των οποίων είμαι κι εγώ) είναι κομμουνιστές όχι επειδή επιβάλλουν την καθορισμένη άποψη της οπτικής τους ή πιστεύουν πως αυτά είναι τα μόνα μέσα για την απελευθέρωση απ’ την άγνοια, αλλά επειδή είναι πεπεισμένοι, και θα παραμείνουν έτσι μέχρι να υπάρξουν στοιχεία για το αντίθετο, πως οι περισσότεροι άντρες και γυναίκες, ενωμένοι με την συντροφικότητα, και όσο πιο στενότερη είναι η συντροφικότητα τους εξ ονόματος όλων, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η ευημερία και η ελευθερία που όλοι θα απολαμβάνουν. Πιστεύουν πως ακόμη και όταν οι άνθρωποι είναι απελευθερωμένοι από την ανθρώπινη καταπίεση, παραμένουν έκθετοι στις εχθρικές δυνάμεις της φύσης, οι οποίες δεν μπορούν να υπερνικηθούν από μόνες τους, αλλά με την συνεργασία των άλλων, μπορούν να ελεγχθούν και να μετασχηματιστούν σε μέσα ευζωίας γι’ αυτούς. Το άτομο που επιθυμεί να ικανοποιεί τις υλικές του ανάγκες με το να δουλεύει μόνο του θα καταστεί σκλάβος των μόχθων του. Ένας αγρότης, για παράδειγμα, που ήθελε να καλλιεργεί ένα κομμάτι γης ολομόναχος, θα απαρνιόταν όλα τα πλεονεκτήματα της συνεργασίας και θα καταδίκαζε τον εαυτό του σε μια αξιοθρήνητη ζωή: ούτε ξεκούραση, ούτε ταξίδι, ούτε μελέτη, ούτε σύνδεση με τον έξω κόσμο… και δε θα ήταν πάντα σε θέση να κατευνάσει την πείνα του.

Είναι αλλόκοτο να σκεφτούμε πως ορισμένοι αναρχικοί, εκτός αυτών που αυτοαποκαλούνται και είναι κομμουνιστές, θέλουν να ζήσουν όπως θα ζούσαν σε μοναστήρι, καθυποτάσσοντας τον εαυτό τους σε ένα κοινό καθεστώς ομοιομορφίας γευμάτων, στολής κλπ. Αλλά θα ήταν τόσο ανόητο να σκεφτούμε πως επιζητούσαν να κάνουν αυτό που ήθελαν χωρίς αναφορά στις ανάγκες των άλλων, τα δικαιώματα όλων στην ισότητα της ελευθερίας. Άπαντες γνωρίζουν, για παράδειγμα, πως ο Κροπότκιν, ένας από τους πιο παθιασμένους και εύγλωττους προπαγανδιστές της κομμουνιστικής οπτικής, ήταν την ίδια στιγμή ένας μεγάλος απόστολος της ατομικής ανεξαρτησίας, με μια παθιασμένη επιθυμία να είναι ο καθένας σε θέση να αναπτύξει ελεύθερα και να ικανοποιήσει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες, να αφιερώσει τον εαυτό του στις επιστημονικές μελέτες, να βρει τα μέσα αρμονικής ενοποίησης χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας, τόσο που τα ανθρώπινα όντα να καταστούν ως τέτοια με την υψηλότερη έννοια του όρου.

Εξ’ άλλου οι (αναρχικοί) κομμουνιστές πιστεύουν ότι λόγω των φυσικών διαφορών γονιμότητας, υγείας και τοποθεσίας του εδάφους θα ήταν δυνατόν να εξασφαλιστεί πως κάθε άτομο θα απολαμβάνει τις ίδιες συνθήκες εργασίας. Αλλά την ίδια στιγμή έχουν επίγνωση των τεράστιων δυσκολιών που εμπεριέχονται στην πρακτική εφαρμογή, χωρίς μια μακρά περίοδο ελεύθερης ανάπτυξης, του καθολικού, εθελοντικού κομμουνισμού τον οποίο θεωρούν το υπέρτατο ιδανικό της ανθρωπότητας, χειραφετημένα και ενωμένα με συντροφικότητα. Έχουν επομένως φτάσει σ’ ένα συμπέρασμα που θα μπορούσε να συνοψιστεί με την εξής φόρμουλα: Όσο μεγαλύτερη η πιθανότητα κομμουνισμού, τόσο μεγαλύτερη η πιθανότητα του ατομικισμού ˙ με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη αλληλεγγύη για την απόλαυση της μεγαλύτερης ελευθερίας.

Απ’ την άλλη, ο ατομικισμός (αναρχικής κατεύθυνσης) είναι μια αντίδραση στον εξουσιαστικό κομμουνισμό – η πρώτη γενική ιδέα στην ιστορία που έχει παρουσιάσει τον εαυτό της στα ανθρώπινα μυαλά με τη μορφή μιας ορθολογικής και δίκαιης κοινωνίας, που επηρεάζει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό όλες τις ουτοπίες και τις προσπάθειες για την οικοδόμησή τους στην πράξη – μια αντίδραση, επαναλαμβάνω, σ’ έναν εξουσιαστικό κομμουνισμό ο οποίος, στο όνομα της ισότητας, παρεμποδίζει και σχεδόν καταστρέφει την ανθρώπινη προσωπικότητα. Οι ατομικιστές δίνουν τη μεγαλύτερη σημασία σε μια αφηρημένη έννοια της ελευθερίας και αποτυγχάνουν να λάβουν υπόψη ή να σταθούν στο γεγονός πως η πραγματική, συμπαγής ελευθερία είναι απόρροια της αλληλεγγύης και της εθελοντικής συνεργασίας. Θα ήταν άδικο να πιστεύουμε πως οι ατομικιστές επιδιώκουν να στερηθούν οφέλη της συνεργασίας και να καταδικάσουν τον εαυτό τους σε μια αδύνατη απομόνωση. Ασφαλώς πιστεύουν πως το να δουλεύεις σε απομόνωση είναι άγονο και πως ένα άτομο, για να εξασφαλίσει τη ζωή ως ανθρώπινο ον και για να απολαύσει όλα τα υλικά και ηθικά οφέλη του πολιτισμού, πρέπει είτε να εκμεταλλευτεί (άμεσα ή έμμεσα) την εργασία άλλων και να μαζεύει λίπος από την εξαθλίωση των εργαζομένων, ή να συνεργαστεί με συντρόφους του και να μοιραστεί μαζί τους, τους πόνους και τις απολαύσεις της ζωής. Κι εφόσον είναι αναρχικοί, μη μπορώντας να αφήσουν την εκμετάλλευση του ενός από κάποιον άλλο, πρέπει αναγκαία να συμφωνήσουν πως για να ζήσουν ελεύθερα και σαν άνθρωποι πρέπει να δεχτούν κατά κάποιο βαθμό και τη μορφή εθελοντικού κομμουνισμού.

Στο οικονομικό πεδίο, επομένως, όπου βρίσκεται προφανώς το σχίσμα μεταξύ κομμουνιστών και ατομικιστών, θα πρέπει γρήγορα να επιτευχθεί συμβιβασμός με κοινό αγώνα για τις συνθήκες της πραγματικής ελευθερίας και ύστερα να αφεθεί στην εμπειρία να επιλύσει τα πρακτικά προβλήματα της ζωής. Συζητήσεις, μελέτες, θεωρίες, ακόμα και διαμάχες μεταξύ διαφορετικών τάσεων, θα ήταν όλα νερό στο μύλο καθώς προετοιμαζόμαστε για τα μελλοντικά μας καθήκοντα.

Αλλά γιατί τότε, εφόσον στο οικονομικό ζήτημα οι διαφορές είναι περισσότερο φαινομενικές παρά αληθινές, και σε κάθε περίπτωση είναι εύκολα προσπελάσιμες, υπάρχει αυτή η αιώνια διχόνοια, αυτή η εχθρότητα η οποία ορισμένες φορές γίνεται οριστική εχθρότητα μεταξύ αυτών, που όπως λέει ο Νέτλω, είναι τόσο κοντά μεταξύ τους, ωθούμενοι απ’ τα ίδια πάθη και ιδανικά;

Όπως προανέφερα, δεν είναι ο πραγματικός λόγος οι διαφορές στα σχέδια και τις θεωρίες που αφορούν τη μελλοντική οικονομική οργάνωση της κοινωνίας για αυτόν τον επίμονο διχασμό, ο οποίος είναι, μάλλον, δημιουργημένος και διατηρημένος από σοβαρότερες, και προπαντός, πιο τοπικές διαφωνίες πάνω σε ηθικά και πολιτικά ζητήματα.

Δεν θα μιλήσω απ’ τη μεριά αυτών που περιγράφουν τους εαυτούς τους ως αναρχικούς ατομικιστές μόνο για να δείξουν τα δικά τους άγρια ένστικτα της αστικής τάξης όταν διακηρύσσουν την περιφρόνησή τους για την ανθρωπότητα, την αναισθησία τους για τα βάσανα των άλλων και τον πόθο τους για κυριαρχία. Ούτε θα μιλήσω απ’ τη μεριά αυτών που αυτοαποκαλούνται αναρχικοί κομμουνιστές, αλλά είναι βασικά εξουσιαστικοί και πιστεύουν πως κατέχουν την απόλυτη αλήθεια και αναθέτουν στον εαυτό τους το δικαίωμα να την επιβάλλουν σ’ εμάς τους υπόλοιπους.

Κομμουνιστές και ατομικιστές έχουν κάνει συχνά το λάθος να καλωσορίζουν και να αναγνωρίζουν ως συντρόφους αυτούς που μοιράζονται μαζί τους μόνο κάποιο κοινό λεξιλόγιο ή κάποια εξωτερική εμφάνιση.

Θα μιλήσω γι’ αυτούς που θεωρώ πραγματικούς αναρχικούς. Αυτοί είναι χωρισμένοι σε πολλά ζητήματα ειλικρινούς και τοπικής σημασίας και μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως κομμουνιστές ή ατομικιστές, γενικά από συνήθεια, χωρίς τα θέματα που τους διχάζουν να έχουν να κάνουν σε τίποτα με ζητήματα που αφορούν τη μελλοντική κοινωνία.

Μεταξύ των αναρχικών υπάρχουν επαναστάτες, που πιστεύουν πως η βία που υποστηρίζει την παρούσα τάξη πραγμάτων πρέπει να ηττηθεί με τη χρήση βίας, με σκοπό τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος το οποίο θα επιτρέπει την ελεύθερη ανάπτυξη των ατόμων και των συλλογικοτήτων˙   και υπάρχουν οι παιδαγωγικοί, οι οποίοι πιστεύουν πως η κοινωνική αλλαγή μπορεί να επέλθει μόνο αλλάζοντας πρώτα τους ανθρώπους μέσω της εκπαίδευσης και της προπαγάνδας. Υπάρχουν οι θιασώτες της μη-αντίστασης ή της παθητικής αντίστασης, που απέχουν απ’ τη βία ακόμη κι αν αυτή χρησιμεύει για να αποκρούσει τη βία και υπάρχουν κι αυτοί που παραδέχονται την ανάγκη για χρήση βίας, αλλά που είναι με τη σειρά τους διχασμένοι ως προς τη φύση, την έκταση και τα όρια της νομιμοποιημένης βίας. Υπάρχουν διαφωνίες σχετικά με τη στάση των αναρχικών στα συνδικάτα ˙ διαφωνίες για την αυτόνομη οργάνωση ή τη μη-οργάνωση των αναρχικών ˙ μόνιμες ή περιστασιακές διαφωνίες για τις σχέσεις μεταξύ αναρχικών και άλλων ανατρεπτικών ομαδοποιήσεων.

Σ’ αυτά και άλλα παραπλήσια προβλήματα είναι που πρέπει να ερχόμαστε σε συνεννόηση ή αν, όπως φαίνεται, δεν είναι δυνατή η συμφωνία, τότε πρέπει να ξέρουμε πώς να ανεχόμαστε ο ένας τον άλλο. Να δουλεύουμε μαζί όταν υπάρχει ομοφωνία και όταν δεν υπάρχει, να αφήνουμε ο ένας τον άλλο να δράσει όπως νομίζει καλύτερα, χωρίς παρεμβολή.

Σε τελική ανάλυση, αν το καλοσκεφτεί κανείς, κανείς δεν είναι σίγουρος πως είναι σωστός και κανείς δεν μπορεί να είναι πάντα σωστός.

 Απρίλης 1926